Bijlage

(dit routeplan is in september 2020 besproken met het presidium)

De raad van Neder-Betuwe heeft op 1 juli 2020 de Kadernota 2021-2024 vastgesteld, met daarin de aanzet voor een heroverwegingsoperatie die loopt tot de volgende Kadernota. Voor dat proces is een aantal uitgangspunten en een grofmazige planning opgenomen. Bij de raadsbehandeling van de Kadernota is aanvullend daarop een motie aangenomen en is benadrukt dat de raad goed betrokken wil zijn bij het heroverwegingsproces.

De uitgangspunten uit de Kadernota en de raadsbehandeling zijn verder uitgewerkt in een meer gedetailleerd routeplan, dat nu voorligt.

Achtergrond van dit routeplan
In de afgelopen jaren zorgden een strikt toegepaste begrotingsdiscipline en alert reageren op nieuwe ontwikkelingen en risico’s ervoor dat de financiën van Neder-Betuwe op orde waren. Maar nadat in de begroting 2020 al werd aangegeven dat we waakzaam moesten blijven, tekenden zich in de Kadernota 2021 een aantal ontwikkelingen af die ertoe leiden dat de begroting zich niet langer gemakkelijk structureel sluitend laat presenteren. De Kadernota 2021 presenteerde een uitgangssituatie met flinke meerjarige tekorten.

In de Kadernota 2021 zijn al maatregelen genomen om het tekort terug te dringen. Dat waren maatregelen die snel te realiseren waren, zo min mogelijk ingrijpende gevolgen hadden en deels gebruik maakten van incidentele dekking. Zo is onder andere besloten een aantal ambities en ontwikkelingen uit te stellen en een aantal voornemens te versoberen.

Maar bij het opstellen van de Kadernota 2021 was al duidelijk dat die maatregelen niet voldoende soelaas zouden bieden. Bovendien waren nog niet alle tegenvallers goed in beeld en vragen ingrijpende keuzes enige doorlooptijd. Daarom is besloten het keuzeproces te laten doorlopen tot en met de Kadernota 2022-2025, die de raad in de zomer van 2021 behandelt. Schematisch was dit als volgt weergegeven.

1. Het bezuinigingsproces moet zijn afgerond voor de totstandkoming van de Kadernota 2022, zodat de uitkomsten van het proces hierin kunnen worden verwerkt.
2. We stellen een pakket van bezuinigingen samen waarvan de uitkomst hoger is dan het uiteindelijk te realiseren bedrag. Daarmee creëren we een buffer voor eventuele tegenvallers en biedt dat de raad de mogelijkheid om keuzes te maken.
3. We delen het bezuinigingspakket in categorieën in; de meest ingrijpende bezuinigingen realiseren we zo laat mogelijk.
4. We stellen voor regelmatig de raad te informeren in of rondom een beeldvormende avond.
5. We bepalen tevoren het participatieniveau voor het bezuinigingsproces.
6. We houden de provincie als financieel toezichthouder op de hoogte van het verloop van het bezuinigingsproces.

Het te bezuinigen bedrag
Het heroverwegingsproces start met een actualisatie van de financiële positie. We willen dat het bezuinigingsproces een pakket aan maatregelen oplevert dat optelt tot een hoger bedrag dan noodzakelijk is voor het financiële tekort dat we op dit moment voorzien. Daarmee zorgen we ervoor dat er keuzes binnen het pakket gemaakt kunnen worden. Maar het biedt ons ook de mogelijkheid in te grijpen als het financiële gat groter zou worden dan we op dit moment verwachten.

Mocht de aan te houden marge uiteindelijk niet noodzakelijk blijken te zijn, dan kan die ruimte ook (geheel of gedeeltelijk) worden ingezet voor nieuw beleid of nieuwe ambities. Ook kan de keuze gemaakt worden om hiermee de reservepositie te versterken en/of een structurele buffer aan te leggen om schommelingen in de Algemene Uitkering op te vangen.

We willen uiteraard uiteindelijk niet meer bezuinigen of ombuigen dan noodzakelijk is. Daarom delen we de bezuinigingsmaatregelen in verschillende categorieën in. De raad stelt in de Kadernota 2022 de verdeling van de maatregelen over de drie categorieën vast. De eerste categorie omvat maatregelen die we sowieso moeten doorvoeren, omdat deze noodzakelijk zijn om het financiële tekort op te lossen. Met de huidige kennis zal dit pakket dus maatregelen moeten bevatten ter hoogte van € 2,5  miljoen. De tweede categorie bevat maatregelen die op dit moment nog niet nodig zijn, maar die we wel uit kunnen voeren als het financiële tekort toe zou nemen of wanneer we ruimte willen maken voor nieuwe ontwikkelingen. De derde categorie bevat bezuinigingsmaatregelen die alleen in uiterste noodzaak moeten worden uitgevoerd.

Bijzondere aandacht is wenselijk voor het deel van het tekort dat binnen programma 5 (WMO en Jeugd) wordt veroorzaakt. We hebben hier al gerichte maatregelen in getroffen die inhoudelijk nog verder uitgewerkt zullen worden en die specifiek gericht zijn op het reduceren van dit tekort, onder andere door monitoring trachten grip te houden op de uitgaven binnen dit programma. In die zin is er sprake van een 1-op-1 relatie tussen dit deel van het tekort enerzijds en de maatregelen anderzijds. In de College-Informatie-Avond van 17 juni jl. hebben wij laten zien dat de door uw raad vastgestelde financiële besparingsdoelen in combinatie met extra inkomsten het nu begrootte tekort op programma 5 van 2,5 miljoen euro, opheffen. In de Kadernota 2021 hebben wij daaraan wel een ‘disclaimer’ toegevoegd. We hebben immers nog steeds te maken met een open eind-regeling waardoor de maatregelen geen gegarandeerde uitkomst te zien zullen geven.

Het realiseren van bezuinigingen verloopt niet altijd gladjes of volgens planning. De snelheid of de besparing kan tegenvallen en soms moet er eerst worden geïnvesteerd voordat bezuinigingen daadwerkelijk kunnen worden gerealiseerd. Daarom stellen we voor een incidenteel budget voor frictiekosten vrij te maken, dat kan worden ingezet op deze momenten. De omvang van dit budget hangt af van het pakket aan maatregelen en zal inzichtelijk worden gemaakt in de Kadernota 2022.

Betrokkenheid van de raad
De gemeenteraad heeft het budgetrecht en gaat daarmee uiteindelijk over de financiën van de gemeente. In overleg met het presidium is afgesproken dat raad en college elkaar regelmatig spreken in dit heroverwegingsproces in of rondom beeldvormende avonden.

Betrokkenheid van de samenleving
Komen tot bezuinigingen is een complex traject met veel gevoeligheden. Er zijn wellicht pijnlijke keuzes nodig. Ervaringen van andere gemeenten leren ons dat de lokale samenleving vooraf de vraag stellen waarop bezuinigd kan worden, veel inzet vergt en weinig informatie oplevert. Daarom gaan we graag op basis van concrete ideeën of voorstellen in (digitaal) gesprek met inwoners en spannen we ons in om niet alleen de inwoners te bereiken die vaker meedenken met de gemeente. We zijn ook juist op zoek naar inbreng van inwoners die niet zo gauw in de pen klimmen of naar een gemeentelijke bijeenkomst komen.

Met onze maatschappelijke partners en gesubsidieerde instellingen gaan we graag iets meer open het gesprek aan: waar liggen de uitdagingen voor de komende jaren en waar de kansen? Als het aan de orde is om maatregelen te nemen rond subsidies of andere structurele gemeentelijke bijdragen, zorgen we voor een vroegtijdige aankondiging daarvan.

Projectstructuur
We kiezen ervoor om het proces op een projectmatige manier in te richten. Daarin is het college bestuurlijk opdrachtgever en de portefeuillehouder financiën gedelegeerd bestuurlijk opdrachtgever. De gemeentesecretaris, daarin nadrukkelijk bijgestaan door het MT, is ambtelijk opdrachtnemer en de adviseur strategie de projectleider. Gedrieën vormen zij de stuurgroep.
De projectleider stuurt een aantal werkgroepen aan die zijn ingericht aan de hand van te onderscheiden taakvelden. De voorzitters van die werkgroepen vormen onder leiding van de projectleider de projectgroep.
De stuurgroep informeert op regelmatige basis het raadscomité over de voortgang van het proces en haalt daar zo nodig suggesties op die in het proces kunnen worden ingebracht.

Externe adviseur
Vanwege de omvang en complexiteit van de gehele operatie is het wenselijk om externe expertise en advieskracht in te huren. De aan te trekken externe adviseur krijgt een tweeledige opdracht. Allereerst staat hij/zij de projectorganisatie in het algemeen en de projectgroep in het bijzonder bij in de inventarisatie van bezuinigingsmogelijkheden. Ervaring in gemeentelijke bezuinigingsoperaties is een vereiste; vanuit die ervaring kan de adviseur een positieve bijdrage aan het welslagen van de bezuinigingsoperatie leveren. Daarnaast wordt van de externe adviseur verwacht dat hij/zij de gemeenteraad ondersteunt en meeneemt in de te maken afwegingen, waarbij het te hanteren toetsingskader expliciet een thema is waarover de externe adviseur de raad zal dienen te adviseren.
Tenslotte: vele gemeenten zijn ons al voorgegaan. We hoeven dus niet een geheel nieuw wiel uit te vinden maar kunnen gebruik maken van voorbeelden die elders succesvol zijn gebleken.

Processtappen
Het heroverwegingsproces is een gefaseerd proces, waarin verschillende fasen aan de orde zijn.

1. Inventarisatie van alle heroverwegingsmogelijkheden

Het proces begint met een zo breed mogelijke inventarisatie van heroverwegingsopties. Daarin is alles bespreekbaar; zelfs wettelijke taken kunnen in beeld komen. Niet vanuit de intentie om met de uitvoering daarvan te stoppen maar wel vanuit de mogelijkheid om die uitvoering te versoberen. De inventarisatie vindt primair ambtelijk plaats, maar het is uiteraard mogelijk dat raad en college hiervoor input geven. Om die input mogelijk te maken verstrekken we een budgetoverzicht dat gedetailleerder is dan normaliter bij de begrotingsvaststelling wordt gehanteerd.

Van de geïnventariseerde opties wordt globaal in beeld gebracht wat de inhoudelijke, maatschappelijke, financiële en personele (neven)effecten zijn. Uiteindelijk ontstaat hierdoor een groslijst.

Om de heroverwegingsvoorstellen te kunnen kwalificeren en prioriteren, is het belangrijk een denkrichting te hebben voor de afweging van de voorstellen. Dat helpt om keuzes te maken tussen de verschillende opties uit de groslijst. De denkrichting wordt in de eerste fase van het proces uitgewerkt en besproken met de raad.

Voor het formuleren van uitgangspunten, zoekrichtingen en heroverwegingsmogelijkheden zijn verschillende documenten beschikbaar, zoals:

• de Kadernota 2021, met in het bijzonder de Opdracht voor het vervolg daaruit, de beraadslagingen bij de raadsbehandeling daarvan en de motie ‘Aanvullende kaders voor uitwerking dekkingsmaatregelen per 1 juli 2020’;
• circulaires van de rijksoverheid;
• beleidsnota’s en –notities, in het bijzonder de Omgevingsvisie en de Nota Sociaal Domein die in de komende maanden worden uitgewerkt;
• kaderbrieven van de Gemeenschappelijke Regelingen waarin Neder-Betuwe deelneemt;
• het Coalitieprogramma 2018-2022 ‘Samen bouwen aan Ruimte voor de Samenleving’.

2. Uitwerken van een shortlist met kansrijke mogelijkheden

Door de heroverwegingsmogelijkheden uit de groslijst te kwalificeren en op basis daarvan te prioriteren, ontstaat een kortere shortlist waarvan de (neven)effecten dieper uitgewerkt kunnen worden. Deze shortlist telt nog steeds op tot een hoger bedrag dan dat strikt genomen nodig is. Centraal staat dat we zorgvuldig de relevante en kansrijke ombuigingen uitwerken.

Over de opties in de shortlist kunnen we vervolgens het gesprek aangaan met inwoners en het maatschappelijk middenveld. Hoe kijken zij aan tegen deze opties? Als zíj zouden moeten kiezen, waarvoor zouden zij dan kiezen (en vooral: waarom)? Welke (neven)effecten en kansen zien zij? En wat zou er moeten gebeuren om de heroverwegingen te kunnen laten slagen? Dit is belangrijke informatie die raad en college meewegen bij hun uiteindelijke besluitvorming.

In deze fase is het ook van belang (opnieuw) in gesprek te gaan met de provincie als financieel toezichthouder. Hoe kijkt die aan tegen de maatregelen uit de shortlist? Waarmee moeten we als gemeente rekening houden?

3. Evenwichtig samenstellen van de Kadernota 2022-2025

Op basis van de uitkomsten van de tweede fase kan een evenwichtig pakket aan heroverwegingen worden samengesteld voor de Kadernota 2022. Het college doet in de Kadernota een voorstel hoe de heroverwegingen worden verdeeld over de drie categorieën en de begrotingsjaren. Daarnaast wordt aangegeven met welke frictiekosten rekening gehouden moet worden en hoe de monitoring van de realisatie plaatsvindt.

In alle fases: tussentijdse actualisaties financieel perspectief
Het proces start – uiteraard – met een actueel financieel perspectief, op basis waarvan het te bezuinigen bedrag bepaald wordt. Maar dit is naar verwachting geen statisch bedrag. De herverdeling van het Gemeentefonds en de effecten van de uitbraak van covid-19 zullen waarschijnlijk nog zorgen voor wijzigingen. Daarom actualiseren we het financieel perspectief gedurende het proces een aantal malen aan de hand van de circulaires van het Gemeentefonds.

Planning
De planning voor het heroverwegingsproces ziet er in grote lijnen als volgt uit.

Ten slotte
De uitbraak van covid-19 heeft op veel manieren invloed op de gemeente. Een van de gevolgen is dat collegeleden en medewerkers zoveel mogelijk vanuit huis werken en dat (raads)bijeenkomsten met grotere groepen lastiger te organiseren zijn. We verwachten dat dit nog wel even zo blijft. Dat maakt een heroverwegingsproces gelukkig niet onmogelijk, maar het vraagt wel extra inspanningen en creativiteit om het gesprek aan te gaan. En hoewel het een lange doorlooptijd lijkt van september tot en met juli: de opgave is dusdanig complex dat er alsnog een gevoel van druk op het proces zal zijn. De uitvoering van het routeplan zal niet alleen bestuurlijk/politieke inzet vragen maar ambtelijk zal ook een grootschalige en indringende inzet gevraagd worden.
[1] Voor het leesgemak schrijven we in dit routeplan verder over bezuinigingen. Daarmee bedoelen we dan zowel heroverwegingen en besparingen aan de lastenkant als mogelijkheden om inkomsten te verhogen.